Frans Masereel

Frans Masereel (1889-1972), de houtsnijder die zelf uit het goede hout was gesneden.

Hij was ereburger van Blankenberge, was een vurig aanhanger van het socialisme én wordt in Amerika geëerd als vader van de graphic novel. Frans Masereel één van onze grootste kunstenaars noemen is dus allerminst overdreven. “Masereel heeft het sociale bewustzijn rond ongelijkheid, oorlog, verzet en activisme op een veel grotere schaal beroerd dan eender welk ander kunstwerk,” schreven kunsthistorici Adriaan Gonnissen en Ilse Roosens in 2017 bij de Masereel-expo in Mu.ZEE. “Masereel engageerde zich met daadkracht om de mens een bewustzijn te schoppen.”

Frans Masereel leefde in een tijd van hevige klassenstrijd, met veel sociale en politieke conflicten, revoluties en twee wereldoorlogen – gebeurtenissen die hem diep zullen tekenen. Het grootste deel van zijn leven verbleef hij in Frankrijk, maar het begon allemaal in… Blankenberge. Daar ziet Masereel in 1889 het levenslicht. Voor de grote massa is het leven nog een strijd, maar Frans heeft het geluk geboren te worden in een welstellend Franstalig bourgeois gezin. Tot zijn 5 jaar woont hij in een belle époque herenhuis op de Zeedijk in Blankenberge, dat dan nog een echt vissersdorp is. De zee zal hem nooit meer loslaten. In 1969 eert Blankenberge hem met het ereburgerschap. Masereel is dan al 80.

Zijn verdere jeugdjaren brengt hij in Gent door. De ellende van de arbeidersklasse in de Gentse textielfabrieken laat hem niet onberoerd. Hij stapt mee op in socialistische manifestaties tegen kinderarbeid en voor het algemeen stemrecht. Lectuur van de Russische anarchist Peter Kropotkin – wiens werk zijn tante Fanny naar het Nederlands vertaalt – inspireert Masereel voor een wereld zonder oorlog, uitbuiting en onderdrukking.

Houtsneden

Op 22-jarige leeftijd (1911) verkast hij naar Parijs, vindt er werk als tekenaar en verdiept zich in de techniek van de houtsnede – een techniek die via reproducties op goedkoop krantenpapier toelaat een groot publiek te bereiken. Met oplages van honderdduizenden exemplaren bereiken zijn beeldromans zonder woorden (vertalen is dus niet nodig) later een massapubliek van Peking tot Moskou.

Houtsneden zijn scherpe beelden in zwart en wit, zoals de wereld toen was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vlucht Masereel – die een overtuigd pacifist is – naar het neutrale Zwitserland, het brandpunt van het verzet tegen de oorlog. Hij werkt er mee aan een antioorlogskrant: drie jaar lang publiceert hij elke dag op de voorpagina een satirische tekening tegen de oorlogswaanzin.

Vanaf 1922 verhuist Masereel terug naar Frankrijk, eerst naar Parijs, later naar Zuid-Frankrijk. Het stadsleven inspireert hem tot de bundel ‘La ville’ (1925), grote houtsneden over het dagelijkse leven in de industriële grootstad – kantoren, fabrieken, arbeiderswoningen, bordelen… – die tot zijn meesterwerk mogen worden gerekend. Masereel exposeert onder meer in Chicago, Moskou en Berlijn. Wanneer de nazi’s in 1933 in Duitsland aan de macht komen, worden zijn publicaties verboden en op de brandstapel gegooid. In Moskou en elders in de Sovjet-Unie is Masereel, die een overtuigd communist is, wel nog welkom.

De Internationale

Zoals velen komt ook Masereel geruïneerd uit de oorlog. In 1947 wordt hij docent op een kunstschool in het West-Duitse Saarbrücken: een teken van verzoening, maar ook een kans om mee te werken aan de denazificatie van West-Duitsland. In de jaren 1950 wordt hij geëerd met grote overzichtstentoonstellingen, onder meer in Brussel, Gent en Luik, maar ook in Peking en Oost-Berlijn. Een bundel over Antwerpen verschijnt nog in 1968, maar rug- en oogproblemen spelen hem parten.

Frans Masereel overlijdt op 83-jarige leeftijd op 3 januari 1972 in Avignon. Hij wordt begraven op Campo Santo in Sint-Amandsberg (Gent) onder een sobere hardstenen zerk. Zowel de toenmalige Vlaamse katholieke minister van Cultuur als een vijfkoppige delegatie uit de DDR komen hem hulde brengen. Het muziekkorps van de Gentse politie loopt voorop.

Veel van Masereels werken werden decennialang gebruikt op affiches en in allerlei publicaties van de arbeiders- en vredesbeweging. Zijn laatste werk, in 1970 (Masereel is dan al 81 jaar), is een geïllustreerde editie van De Internationale in zeven houtsneden, dat destijds door het ABVV als jaarkalender werd uitgegeven. “Ontwaakt, verworpenen der aarde – het openingsvers van De Internationale – zou niet misstaan als motto boven zijn grafisch werk,” schrijft Joris van Parys in zijn Masereel-biografie.

De invloed van Frans Masereel op de prentkunst is wereldwijd. In Amerika wordt hij als de vader van de graphic novel beschouwd. Onder meer Art Spiegelman, die in 1992 de Pulitzer Prize won met zijn politieke satire Maus, noemt hem een inspiratiebron.

Masereel bekijken

De Frans Masereel Stiftung in het Duitse Saarbrücken beheert sinds 1987 een groot deel van zijn nalatenschap (www.masereel.org). Veel werken van Masereel zijn in privébezit. Toch vind je er ook in enkele openbare gebouwen en musea in Vlaanderen:

• In Blankenberge is er een Masereelhoek op de eerste verdieping van het stadhuis, met naast 17 houtsneden ook een schilderij, aquarel en beeldroman.
• Het prentenkabinet van het Museum voor Schone Kunsten in Gent bezit een 700-tal werken. Enkel te bezichtigen op afspraak of online via artinflanders.be.
• In Antwerpen bezit het prentenkabinet van het Museum Plantin Moretus een 200-tal werken. Enkel te bezichtigen op afspraak of online via museumplantinmoretus.be.
• Nog in Antwerpen, in Cultureel ontmoetingscentrum Nova op het Kiel, hangt ‘La famille en lecture’, een van Masereels meest imposante schilderijen (2,5 meter hoog en 5,5 meter breed), dat hij maakte voor het Belgisch paviljoen op de Wereldtentoonstelling van 1937 in Parijs.
• Snuisteren in de collecties kan op erfgoedinzicht.be. Ook de collectie van het AMSAB-ISG kan digitaal worden doorzocht.

De houtsnedes uit L’Idéé (1920) inspireerden de Tsjechische cineast Berthold Bartosch in 1930 tot deze experimentele animatiefilm: